board 1
Koncepcja architektoniczna Panteonu-Mauzoleum ofiar zbrodni komunistycznych na kwaterze Ł Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie
Asfaltowa płaszczyzna. Proponujemy skromne i nawiązujące do zastanego kontekstu i sekwencji zdarzeń historycznych rozwiązania materiałowo-przestrzenne. Powierzchnia obu kwater Ł „a” i „b” oraz przylegających ciągów komunikacyjnych (alejek), jako przeznaczona dla każdego przestrzeń publiczna, zostanie docelowo w sposób jednolity pokryta czarną nawierzchnią, równo z poziomem gruntu.
Użyty do tego celu materiał – wysokiej jakości asfalt – jako tożsamy z większością nawierzchni alejek Cmentarza Wojskowego, symbolizuje zacieranie śladów oraz wieloletnią faktyczną i społeczną nieświadomość wizualnego istnienia grobów ofiar zbrodni komunistycznych w tym miejscu. Mówi też w sposób symboliczny o proweniencji tych ofiar, w tym Żołnierzy Wyklętych, jako wywodzących się ze społeczeństwa i jemu służących. Każdy z nas, kroczących po zwykłej cmentarnej alejce, mógłby stać się zamordowaną ofiarą totalitarnego reżymu lub osobą, która świadomie poniosła śmierć broniąc swoich ideałów oraz prawa do „normalności życia” - a także normalności śmierci.
Jednolita płaska powierzchnia paradoksalnie ma szansę wizualnie i ideologicznie wyróżnić założenie Panteonu-Mauzoleum z typologii Cmentarza Wojskowego, na którym nagrobki „biją się” o oryginalność przez użycie polerowanych, często pozornie szlachetnych materiałów i jak największą wysokość, osiągając efekt wręcz odwrotny.
Krypta-kaplica. Jako miejsce pochówku szczątków 280 osób proponujemy wybetonowaną, zagłębioną na około 3 metry w gruncie kryptę-kaplicę grobową, znajdującą się pod poziomem terenu kwatery Ł „a”. W krypcie nie przewidujemy pochówków ziemnych. Stanowi ona przestrzeń prywatnej kontemplacji, przeznaczoną dla rodzin i bliskich pochowanych tam osób. Klucz do podziemnej kaplicy bliscy otrzymują wraz z notą identyfikacyjną, wręczaną podczas państwowej uroczystości, w miarę stopniowego postępu prac ekshumacyjnych.
Równe z gruntem, „zamaskowane” pokrycie krypty odpowiada prawdzie historycznej o tajnych pochówkach i wieloletnim zamiataniu komunistycznych zbrodni “pod dywan”. Podziemne wybetonowane wnętrze komory grobowej nawiązuje formą do starożytnej (w tym chrześcijańskiej) tradycji katakumb i kaplic grobowych.
Umieszczenie kaplicy-krypty pod powierzchnią gruntu to także symboliczna ilustracja charakteru przestrzeni, w jakiej śmierć ponieśli więźniowie epoki komunizmu, a szczególnie więzienia na Rakowieckiej - często w podziemiach, piwnicach i tajnych kazamatach siedzib służb bezpieczeństwa.
Kaplica-krypta tworzy jednolitą jasno oświetloną przestrzeń, widoczną z góry, waz z sarkofagami, przez świetliki.
Sarkofagi i katafalki. Szczątki 280 osób umieszczone są wewnątrz krypty w prostych olejowanych drewnianych sarkofagach (50x100x50 cm), które stanowią indywidualne i - w miarę możliwości i postępu prac ekshumacyjnych podpisane - miejsce pochówku.
Jednolite, ustawione na jednym poziomie w geometrycznym porządku sarkofagi są silnym wizualnym komentarzem na temat zrównania indywidualnych jednostek ludzkich przez totalitarny reżym i świadczą swą widoczną liczbą i „perspektywą” o masowości i żelaznej logice popełnianych przezeń zbrodni. Prostota i szlachetność użytego materiału (prawdopodobnie dąb błotny) ma przywodzić na myśl trumny wojskowe oraz kojarzyć się z rdzennie polskim tworzywem.
Wewnątrz drewnianych sarkofagów znajdują się mniejsze (maksimum 40x80x40) trumny ekshumacyjne, co umożliwia łatwy dostęp do szczątków (otwarcie sarkofagu, wyjęcie i wyniesienie trumienki) w celu przeprowadzenia identyfikacji. Grawerowane cyfrowo w drewnie i barwione napisy na wiekach sarkofagów, zawierające dane zmarłego, są duże i możliwe do odczytania przez okna-świetliki z poziomu terenu. Każdy napis opatrzony jest odpowiednim do wyznania i życzenia rodziny symbolem religijnym.
Każdy sarkofag stoi na przypisanym mu betonowym bloku-katafalku, o wysokości 50 cm (szer. 50, dł. 50 cm). Dzięki temu miejsce i pozycja trumny są stałe, a wysokość, na której znajduje się wieko (100 cm) sprzyja kontemplacji i ułatwia odczytanie napisu na wieku osobom patrzącym na trumny z poziomu terenu, przez przeznaczone do tego świetliki (czytaj dalej). Alejki o szerokości 80 cm umożliwiają wygodny dostęp do trumien zarówno bliskim, jak osobom z obsługi cmentarza (sprzątanie) czy fachowcom od ekshumacji.
Jamy grobowe-świetliki. W stropie krypty, stanowiącej równocześnie nawierzchnię kwatery Ł „a”, proponujemy umieszczenie okien-świetlików. Ich kształt i układ odpowiada rzutowi dołów grobowych, stanowiącemu dokumentację przeprowadzonych w tym miejscu w latach 2012-13 prac ekshumacyjnych.
Świetliki zapewniają naturalne oświetlenie podziemnej krypty, a znajdującym się na Łączce ludziom umożliwiają zajrzenie do krypty i zobaczenie perspektywy licznych geometrycznych rzędów sarkofagów. Nieregularny organiczny kształt i układ jam grzebalnych – wynikające z charakteru tajnych pochówków, odbywających bez planu (rzutu) i według widzimisię grabarza - skontrastowany jest z regularną żelazną logiką układu sarkofagów - systemu zadawania śmierci.
Użyty do wykonania świetlików materiał – refleksyjne przeźroczyste szkło - to symbol transparentności i ujawnienia po latach zbrodniczego procederu pochówków dokonywanych dokładnie w tym miejscu. Szkło kontrastuje bardzo wyraźnie z chropowatą i matową powierzchnią asfaltu. Szklane tafle wyniesione są na ok. 3 cm ponad powierzchnię, a ich krawędzie zatopione w asfalcie. Niewielkie wyniesienie zniechęca do stawania na szklanej powierzchni, zachęca natomiast do zerknięcia w głąb. Szklane refleksy, ruchome odbicia drzew, nieba, chmur, ludzi i zniczy daje ciekawy dynamiczny efekt wizualny. Na asfaltowej powierzchni oraz wkoło symbolicznych jam grobowych-świetlików możliwe jest składania kwiatów oraz zapalenie lampki.
Ławeczki, donice, wazony. Wokół symbolicznych jam-wzierników na powierzchni Panteonu-Mauzoleum znajdą się ławeczki, umożliwiające kontemplację i odpoczynek, szczególnie osobom starszym i podczas uroczystości czy świąt państwowych. Rozważamy także rozmieszczenie niewielkich donic, wazonów, stojaków na wieńce i rynienek na znicze, co ułatwi zachowanie porządku na powierzchni Panteonu-Mauzoleum oraz będzie symbolicznym zaproszeniem do partycypacji w żałobie i upamiętnieniu. Elementy te zostałyby wykonane z czarnego matowego materiału, częściowo ceramicznego, częściowo metalowego (np. żeliwo, stal).
Światło. Podziemna krypta-kaplica oświetlona jest równomiernym rozproszonym światłem, odbijanym przez jasne polerowane powierzchnie wnętrza. W stropie umieszczone są lampy liniowe typu led, zapewniające oświetlenie sarkofagów i symboliczne “naświetlenie” historii skrytych pochówków na Łączce. Światło bijące spod ziemi przez okna-świetliki to symbol niezłomnej postawy i prawego charakteru ofiar zbrodni komunizmu, a szczególnie żołnierzy podziemia niepodległościowego.
Kwatera Ł “b”. Kwatera „b” zostanie w przyszłości pokryta taką samą nawierzchnią asfaltową jak „a”, dopełniając koncepcję Panteonu-Mauzoleum jako płaszczyzny wśród banalnych nagrobków. Po zakończeniu prac ekshumacyjnych i prawdopodobnym oznaczeniu podobnego jak na kwaterze „a” „wzoru” tajnych pochówków-jam grzebalnych, proponujemy odtworzenie ich układu i kształtów w płytach szklanych, zatopionych w asfalcie. Będzie to stanowiło klarowną wizualną kontynuację rozwiązania wizualnego, a od strony głównego dojścia do kwatery Ł stanie się preludium do bardziej radykalnej aranżacji jam-świetlików. Jako pierwszy etap aranżacji kwatery Ł „b” proponujemy pokrycie asfaltem niewielkich wolnych przestrzeni między znajdującymi się tam w tej chwili nagrobkami cywilnymi. Będzie to stanowiło wstęp i zapowiedź przyszłych prac przeprowadzanych w tym miejscu.
Mur i dominanta V. Na niewidocznej podziemnej krawędzi krypty-kaplicy proponujemy niewysoki (2,5 m) mur, pokryty tym samym asfaltem co powierzchnia kwatery Ł. Stanowi on, wraz z wieńczącym ją subtelnym odwzorowaniem litery V (Victoria), centralną dominantę tło dla założenia Panteonu-Mauzoleum oraz oddziela je od strony sąsiedniej kwatery. Odwzorowany w murze kształt litery V stanowi formalne nawiązanie do rozebranego w 2013 roku pomnika autorstwa Dominika Mączyńskiego. Ramiona V wykończone są błyszczącą blachą stalową, pomalowaną narodowymi barwami: bielą i czerwienią. Mur stanowi do pewnego stopnia ochronę akustyczną przed hałasem płynącym z przebiegającej tuż obok trasy szybkiego ruchu. Na murze i pod nim znajduje się przestrzeń umożliwiająca składanie kwiatów oraz wiązanek podczas oficjalnych uroczystości. U podnóża muru znajdują się wazony oraz donice na kwiaty.
Tabliczki imienne. Na murze znajduje się miejsce na upamiętnienie wszystkich ofiar zbrodni komunistycznych, o których mowa w założeniach konkursu. Każda zidentyfikowana ofiara otrzyma modułowe miejsce, składające się z niewielkiej metalowej półeczki-występu, przeznaczonej na postawienie lampki, zwieńczonej tabliczką z wygrawerowanym imieniem, nazwiskiem, pseudonimem, stopniem wojskowym, datą śmierci i symbolem religijnym oraz miejscem na fotografię zmarłego, oprawioną w oszkloną ramkę w kształcie elipsy. 280 zidentyfikowanych ofiar to 4 „piętra” modułów 20x20cm, co zajmie 15 m długości muru.
Informacja-wystawa. Pozostała powierzchnia muru może zostać przeznaczona pod tabliczki-moduły innych ofiar zbrodni komunistycznych lub/i na starannie wizualnie zaprojektowaną wystawę informującą o procesie przeprowadzanych ekshumacji, historii badania skrytych pochówków, historii Żołnierzy Wyklętych, ofiar zbrodni komunistycznych w Polsce, mapy, fotografie itp.
Symbol Ł. Na osi alei głównej, prowadzącej do Kwatery Ł proponujemy kontynuację czarnego muru, tworząc załom kierujący do wejścia do krypty-kaplicy i wizualne domknięcie alei. Razem z umieszczoną pośrodku jasną dużą literą Ł, stanowi on zarówno punkt orientacyjny i jak formę zamykająca tę ważną aleję w symboliczny i widoczny z daleka sposób.
Wejście do krypty-kaplicy. Znajdujący się za murem chodnik o spadku 5 stopni tworzy łagodne zejście prowadzące do krypty-kaplicy. Wejście to przeznaczone jest dla posiadających klucz do drzwi rodzin pochowanych, szczególnych gości oraz osób zaangażowanych w proces ekshumacji, dlatego jego eksponowanie nie jest istotne.
Komunikacja. Główne dojście do Panteonu-Mauzoleum znajduje się od strony południowej. Punktem orientacyjnym jest widoczna z daleka litera Ł wieńcząca oś alei. Po lewej stronie sugerujemy pozostawienie otwarcia na znajdujące się tam drzewa i zieleń. Umiejscowienie muru z literą Ł, wieńczącego założenie przestrzenne Panteonu-Mauzoleum , umożliwienie dojście do kwatery cywilnej znajdującej się między kwaterą Ł, a murem Cmentarza Wojskowego.
Rozwiązania materiałowe, techniczne, konstrukcyjne, instalacyjne. Strop żelbetowy rusztowy o wysokości ok 1 m, składający się z belek żelbetowych w układzie prostopadłym krzyżujących się, z płytą dolną krzyżowo zbrojną, z otworami w miejscach świetlików i płytą górną wykonaną na szalunku traconym na układzie belek. Izolacja przeciwwodna zewnętrzna typu ciężkiego. Komora grobowa podziemna o wysokości 2.20 m, beton architektoniczny barwiony biały, z izolacją przeciwwodną i przeciwwilgociowa na zewnątrz, typu ciężkiego. Grubość ścian 30 cm, płyta denna żelbetowa zbrojona. Posadzka betonowa wylewana zacierana, z takiego białego betonu pokrywanego żywicą. Nawierzchnia kwatery Ł „a”, Ł „b” oraz alejek okalających: jednolita nawierzchnia asfaltowa bitumiczna, ułożona na warstwach. Świetliki w stropie: otwory ze szkła bezpieczne klejonego ok. 250 cm x 70 cm, z kołnierzami-ślusarką ze stali nierdzewnej z systemem odwodnienia, wykończone asfaltem. Wejście: chodnik o spadku 5 stopni o szerokości 80 cm, beton architektoniczny barwiony biały, z izolacją przeciwwodną i przeciwwilgociowa na zewnątrz, typu ciężkiego. Grubość ścian 30 cm, płyta denna żelbetowa zbrojona. Funkcja komory-kaplicy pozwala na określenie jako pomieszczenie techniczne, w związku z tym wymagania bezpieczeństwa pożarowego, użytkowania i ewakuacji są obniżone. Wentylacja: mechaniczna oparta o szczeliny wentylacyjne w oprawach okien-świetlików, przy podłodze wywiewy w ścianie. Mur: żelbetowy beton architektoniczny o wysokości 2,5 m i grubości 30 cm. Siatka ze stali nierdzewnej, wykorzystanej w technologii nakładania asfaltu, którego warstwą jest pokryty.